سپسیس (Sepsis) یکی از خطرناک‌ترین پاسخ‌های بدن به عفونت است. سیستم ایمنی بیش از حد فعال می‌شود و تعادل بین التهاب و ضدالتهاب از بین می‌رود. نتیجه این واکنش، نارسایی چند اندامی و گاهی مرگ است. طبق تعریف Sepsis‑3، سپسیس یعنی اختلال عملکرد اندام‌ها در اثر پاسخ ازهم‌گسیخته بدن به عفونت. نرخ مرگ‌ومیر آن در جهان حدود ۱۱ میلیون نفر در سال برآورد شده و یکی از دلایل اصلی بستری در ICU محسوب می‌شود. تشخیص سریع و درمان در ساعت طلایی حیاتی است. هر ساعت تأخیر در درمان، احتمال مرگ را ۷٪ افزایش می‌دهد. آنتی‌بیوتیک زودهنگام، احیای مایعات و کنترل منبع عفونت پایه درمان هستند. در این مقاله، از زوایای تشخیص، درمان و پیشگیری به شکل کاربردی بررسی می‌شود.
تعریف و تمایز سپسیس
سپسیس واکنش شدید و کنترل‌نشده بدن به عامل عفونی است. برخلاف تصور عام، وجود باکتری در خون (Bacteremia) مساوی سپسیس نیست. ممکن است هیچ باکتری در خون شناسایی نشود اما بیمار سپسیس داشته باشد. اصطلاح «سپتی‌سمی» در منابع جدید نامعتبر است و باید حذف شود. طبق معیار Sepsis‑3 دو حالت وجود دارد:
- Sepsis: پاسخ ایمنی غیرطبیعی با نارسایی اندام‌ها.
- Septic Shock: مرحله‌ای با فشار خون پایین (MAP <65 mmHg) و لاکتات >2 mmol/L که به مایع‌درمانی پاسخ نمی‌دهد.
تمایز این دو مرحله برای تصمیم درمانی حیاتی است. بیماران در شوک سپتیک نیازمند وازوپرسور نوراپی‌نفرین هستند تا جریان خون حیاتی حفظ شود. تأخیر در شناسایی مرز بین سپسیس و شوک سپتیک باعث افزایش مرگ‌ومیر تا ۴۰٪ می‌شود.
اپیدمیولوژی و گروه‌های پرخطر
سپسیس تقریباً ۵۰ میلیون نفر را سالانه درگیر می‌کند. از این جمع، نزدیک به ۱۱ میلیون نفر جان خود را از دست می‌دهند. کشور‌های درحال‌توسعه بیشترین موارد را دارند؛ به‌ویژه بیماران بستری با ضعف ایمنی یا دیابت.
گروه‌های پرخطر اصلی عبارت‌اند از:
- نوزادان نارس و دارای عفونت مادرزادی.
- سالمندان با کاهش ایمنی طبیعی و بیماری‌های زمینه‌ای.
- بیماران دیابتی یا تحت درمان سرکوب ایمنی.
- بیماران دارای کاتترها یا زخم‌های مزمن (زخم بستر).
در سالمندان، نشانه‌های اولیه سپسیس معمولاً بدون تب است و با گیجی یا افت هوشیاری بروز می‌کند. زنان باردار در سه‌ماهه اول نیز در معرض خطر بالاترند. تشخیص زودهنگام، کلید نجات در این گروه‌هاست.
منابع و علل عفونت
منابع اولیه عفونت در بیش از ۷۰٪ بیماران قابل شناسایی است. شایع‌ترین منبع سپسیس ریه‌ها، مجاری ادراری، شکم و پوست هستند. برخی از این عفونت‌ها ناشی از عملکرد بیمارستانی‌اند (Hospital‑Acquired). کنترل سریع منبع، میزان بقا را بالا می‌برد.
جدول ۱ – منابع شایع عفونت و ارگانیسم‌های مسئول
| منبع عفونت | میکروارگانیسم غالب | نکته خاص |
|---|---|---|
| ریه (پنومونی) | Staphylococcus aureus, Klebsiella, ویروس‌ها | ویروس‌های کرونا نیز می‌توانند محرک سپسیس شوند |
| مجاری ادراری | E. coli, Proteus, Enterococcus | در سالمندان و بیماران مثانه‌ماندگار شایع است |
| شکم و دستگاه گوارش | Bacteroides, E. coli | پس از جراحی کولون یا نفوذ سوراخ‌کننده |
| پوست و بافت نرم | Strep pyogenes, Staph aureus | زخم‌های بستر یا نکروز فاشیایی عامل آن‌اند |
عفونت قارچی نیز در بیماران ICU و افراد ایمونوساپرسیو نقش دارد. درمان درست با شناخت منبع اولیه، اساس Source Control موثر است و تا ۲ برابر احتمال بقا را افزایش می‌دهد.
پاتوفیزیولوژی سپسیس
در بدن مبتلا به سپسیس، سیستم ایمنی دیس‌ریگوله می‌شود. سلول‌های ایمنی مقادیر زیادی سیتوکین‌های التهابی (IL‑1، TNF‑α، IL‑6) را آزاد می‌کنند. این پدیده منجر به طوفان سیتوکینی و نشت مایع از مویرگ‌ها به بافت‌ها می‌شود. در نتیجه اندام‌ها خون کافی دریافت نمی‌کنند و هیپوپرفیوژن ایجاد می‌شود.
در فاز پیشرفته، مسیر ضدالتهابی فعال می‌گردد اما تعادل بین دو مسیر از بین می‌رود. لاکتات خون بالا می‌رود و متابولیسم بی‌هوازی در بافت‌ها شروع می‌شود. این مرحله نیازمند احیای مایعات و وازوپرسور است. شناخت این فرآیند باعث درک اهمیت اقدام‌های فوری در کنترل سپسیس شده است.
معیارهای تشخیص (SIRS / qSOFA / SOFA)
تشخیص سپسیس بر پایه شاخص‌های بالینی و آزمایشگاهی است. طبق مدل قدیمی SIRS، باید حداقل دو معیار زیر وجود داشته باشد:
- دما <36 یا >38°C
- ضربان قلب >90/min
- تنفس >20/min یا PaCO₂ <32mmHg
- WBC <4000 یا >12000
در تعریف جدید Sepsis‑3، معیارهای qSOFA برای ارزیابی سریع در کنار تخت بیمار استفاده می‌شود:
- فشار سیستولیک <100 mmHg
- تعداد تنفس >21/min
- سطح هوشیاری (GCS) <15
امتیاز بالاتر از دو نشانه خطر بالا و نیاز به درمان فوری است. همچنین سطح لاکتات خون شاخص مهمی در تعیین پیشرفت بیماری است. ترکیب qSOFA با امتیاز SOFA در ICU بهترین دقت تشخیصی را دارد.
سپسیس نوزادی
در نوزادان، سیستم ایمنی هنوز کامل شکل نگرفته است. سپسیس در این گروه می‌تواند به‌سرعت منجر به مرگ شود. دو نوع اصلی آن وجود دارد:
- زودرس (≤72 ساعت): ناشی از انتقال عفونت از مادر.
- دیررس (>72 ساعت): مرتبط با محیط بیمارستان و تجهیزات آلوده.
علائم نوزادان معمولاً غیراختصاصی‌اند: تندنفسی، بی‌اشتهایی، کبودی، بی‌قراری، ناله ضعیف. تشخیص با کشت خون، ادرار و CSF انجام می‌شود. هر نوزاد مشکوک باید تا اثبات سلامت بستری گردد. تأخیر در درمان باعث اختلال رشد و آسیب مغزی دائم می‌شود. پیشگیری با کنترل تب و عفونت مادر در دوران بارداری حیاتی است.
شوک سپتیک
Septic Shock آخرین و خطرناک‌ترین مرحله سپسیس است. در این حالت، فشار خون مداوماً پایین می‌ماند و مایع‌درمانی پاسخ نمی‌دهد. لاکتات خون افزایش می‌یابد و اکسیژن‌رسانی به اندام‌ها مختل می‌شود. ویژگی کلیدی این مرحله MAP <65 mmHg و لاکتات >2 mmol/L است.
درمان شامل احیای مایع و استفاده از وازوپرسور نوراپی‌نفرین است. اگر پاسخ رضایت‌بخش نبود، وازوپرسین یا اپی‌نفرین افزوده می‌شود. در موارد شدید از تهویه مکانیکی و دیالیز برای حمایت از اندام‌ها استفاده می‌شود. مرگ‌ومیر شوک سپتیک در صورت تأخیر درمان می‌تواند به ۴۰-۵۰٪ برسد. کنترل سریع منبع (جراحی یا درن کردن زخم) و مصرف آنتی‌بیوتیک طی ساعت اول امری حیاتی است.
درمان گام‌به‌گام (Sepsis Bundle)
درمان سپسیس باید دقیق و سریع پیش برود. پروتکل استاندارد Sepsis Bundle شامل مراحل زیر است:
- آنتی‌بیوتیک وسیع‌الطیف در کمتر از ۶۰ دقیقه.
- احیای مایع کریستالوئید تا به دست آمدن MAP ≥65.
- وازوپرسور نوراپی‌نفرین در صورت افت فشار مقاوم.
- کنترل منبع با جراحی یا حذف کاتتر آلوده.
- پایش لاکتات خون برای سنجش پرفیوژن بافتی.
علاوه بر آن، تنظیم قند خون، تهویه مکانیکی، و استروئید در شوک مقاوم توصیه می‌شود. اجرای سریع این مراحل، نرخ مرگ را بیش از ۳۰٪ کاهش می‌دهد.
در بررسی بیماری سپسیس، نقش داروهای ضدباکتری در کنترل منبع عفونت اهمیت حیاتی دارد. یکی از داروهای کلیدی که در مجله اوریکا به‌صورت تخصصی معرفی شده، قرص سیپروفلوکساسین است؛ دارویی پرقدرت با عملکرد هدفمند در مهار رشد باکتری‌ها و پیشگیری از گسترش عفونت‌های خطرناک سیستمیک. شناخت دقیق نحوه تأثیر و کاربردهای این آنتی‌بیوتیک می‌تواند دید شما را درباره درمان سپسیس متحول کند و درک تازه‌ای از اهمیت درمان زودهنگام عفونت‌ها ارائه دهد.
پیشگیری و بازتوانی پس از سپسیس
پیشگیری یعنی متوقف کردن عفونت پیش از ایجاد عدم تعادل ایمنی. رعایت بهداشت دست، ضدعفونی زخم‌ها و واکسیناسیون در برابر پنومونی و آنفلوآنزا نقش مهمی دارد.
نکات عملی برای کاهش خطر:
- درمان سریع UTI و زخم فشاری.
- کنترل قند خون در بیماران دیابتی.
- عدم تأخیر در مراقبت از زخم‌های جراحی.
پس از درمان کامل، بعضی بیماران دچار Post‑Sepsis Syndrome می‌شوند: خستگی طولانی، اضطراب، اختلال تمرکز و حافظه. توانبخشی جسمی و روانی در هفته‌های پس از ترخیص لازم است تا عملکرد طبیعی بازگردد.
نتیجه‌گیری
سپسیس یک اورژانس واقعی است و نیازمند پاسخ سریع تیم درمانی می‌باشد. تشخیص با ابزارهای qSOFA / SOFA، شروع درمان در ساعت اول و اجرای دقیق Sepsis Bundle مسیر نجات بیمار را مشخص می‌کند. در سپسیس، زمان مساوی با زندگی است؛ هر دقیقه تأخیر، ضریب خطر را بالا می‌برد. آگاهی عمومی و آموزش پرسنل می‌تواند مرگ‌ومیر را در بیمارستان‌ها به شکل محسوس کاهش دهد.
سوالات متداول
- تفاوت سپسیس و باکتریمی چیست؟ باکتریمی وجود میکروب در خون است؛ سپسیس واکنش ایمنی و نارسایی اندام‌هاست.
- آیا سپسیس فقط با تب شروع می‌شود؟ خیر، ممکن است با گیجی یا تنفس سریع بروز کند.
- بهترین درمان فوری سپسیس چیست؟ آنتی‌بیوتیک زودهنگام در کمتر از یک ساعت.
- آیا نوزادان به سپسیس حساس‌ترند؟ بله، سیستم ایمنی نوزاد هنوز کامل نیست.
- آیا سپسیس قابل پیشگیری است؟ بله، با رعایت بهداشت و درمان زودهنگام عفونت‌های معمولی.
