نوروپاتی چیست و چرا اعصاب دچار آسیب می‌شوند؟

نوروپاتی (Neuropathy) اختلالی عصبی است که در اثر آسیب یا تخریب اعصاب محیطی (Peripheral nerves) ایجاد می‌شود. این اعصاب وظیفه انتقال احساس، حرکت و عملکرد خودکار بدن را دارند. زمانی‌که این مسیرها آسیب می‌بیند، ارتباط میان مغز و اندام‌ها مختل می‌شود و فرد دچار بی‌حسی، درد، گزگز یا ضعف عضلانی می‌گردد. این بیماری می‌تواند در یک عصب یا چند عصب به‌طور هم‌زمان بروز کند و شدت آن از خفیف تا مزمن متغیر است. در ایران، حدود ۵۰ درصد افراد دیابتی درجاتی از نوروپاتی را تجربه می‌کنند. عوامل شایع شامل دیابت، عفونت‌ها، بیماری‌های خودایمنی، سموم و داروها هستند. شناخت دقیق این عوامل برای پیشگیری و درمان حیاتی است. در ادامه، تمام جنبه‌های این بیماری را علمی و ساده بررسی می‌کنیم.

نوروپاتی چیست و چه انواعی دارد

نوروپاتی فقط یک بیماری واحد نیست، بلکه مجموعه‌ای از اختلال‌های عملکرد عصبی است که به سه گروه طبقه‌بندی می‌شود:

• نوروپاتی حسی (Sensory): پیام‌های مربوط به درد، دما، لمس و لرزش دچار اختلال می‌شوند.
• نوروپاتی حرکتی (Motor): فرمان‌های حرکتی از مغز به عضلات نمی‌رسد و منجر به ضعف یا آتروفی عضله می‌گردد.
• نوروپاتی خودکار یا اتونومیک (Autonomic): تنظیم عملکردهایی مانند فشار خون، ضربان قلب و هضم دچار اختلال می‌شود.

نوع درگیری عصبی تعیین‌کننده شدت علائم است. اگر فقط یک عصب محیطی آسیب ببیند، نوع آن مونونوروپاتی (Mononeuropathy) محسوب می‌شود؛ مثل سندروم تونل کارپال. اما در صورت درگیری چند عصب، پلی‌نوروپاتی (Polyneuropathy) رخ می‌دهد که گسترده‌تر و خطرناک‌تر است. این طبقه‌بندی برای تشخیص بالینی و انتخاب درمان مناسب ضروری است.

چرا اعصاب دچار آسیب می‌شوند

شایع‌ترین علت نوروپاتی در جهان و ایران دیابت نوع دو (Diabetic neuropathy) است. افزایش مداوم قند خون باعث تخریب رگ‌های تغذیه‌کننده عصب می‌شود. در نتیجه اکسیژن و مواد مغذی به سلول‌های عصبی نمی‌رسد.

علل دیگر شامل بیماری‌های خودایمنی مانند لوپوس، آرتریت روماتوئید، سلیاک و سندرم شوگرن هستند که سیستم ایمنی به اشتباه به بافت عصبی حمله می‌کند. گاهی هم عفونت‌های ویروسی مانند HIV، زونا یا هپاتیت C عامل تخریب سلول‌های عصبی می‌شوند.

سموم محیطی مثل سرب، آرسنیک و جیوه می‌توانند مسیرهای عصبی را مختل کنند. همچنین مصرف طولانی بعضی داروها مثل ایزونیازید (Isoniazid)، فلوروکینولون‌ها (Fluoroquinolones) و حتی استاتین‌ها (Statins) با افزایش خطر نوروپاتی مرتبط‌اند. در حدود ۱۰ درصد موارد علت ناشناخته است که به آن نوروپاتی ایدیوپاتیک (Idiopathic neuropathy) می‌گویند.

علائم و نشانه‌های شایع نوروپاتی

نوروپاتی معمولاً با علائم تدریجی آغاز می‌شود. ابتدا بی‌حسی، گزگز دست و پا یا درد سوزشی ظاهر می‌گردد. سپس ضعف عضلانی، کاهش قدرت حرکتی و از دست رفتن احساس گرما یا لمس مشاهده می‌شود. در نوع حسی، بیمار ممکن است زخم‌ها را حس نکند و متوجه آسیب پا نشود. در نوع حرکتی، عضلات دچار آتروفی (Atrophy) می‌شوند و حرکت دشوار می‌گردد.

همچنین در بیماران مبتلا به نوروپاتی خودکار، بدن نمی‌تواند فشار خون و دمای خود را تنظیم کند. علائمی مثل تعریق زیاد، سرگیجه هنگام ایستادن، نفخ، یبوست و تپش قلب دیده می‌شود. این اختلالات در صورت عدم کنترل، منجر به زخم مزمن پا و حتی قطع عضو می‌شود. نکته مهم آن است که شدت درد با میزان آسیب رابطه مستقیم ندارد؛ ممکن است آسیب شدید بدون درد اتفاق بیفتد.

تفاوت انواع نوروپاتی محیطی

نوع نوروپاتی	عملکرد درگیر	علائم شایع	عامل محتمل	موارد مثال
حسی (Sensory)	احساس درد و دما	گزگز، بی‌حسی، درد سوزشی	دیابت، کمبود ویتامین B12	نوروپاتی دیابتی
حرکتی (Motor)	کنترل حرکت عضله	ضعف، آتروفی، کرامپ	داروهای سمی، آسیب فیزیکی	سندرم گیلن‌باره
خودمختار (Autonomic)	عملکرد فیزیولوژیکی	فشار خون نامنظم، تپش قلب	الکل، دیابت مزمن	نوروپاتی اتونومیک
مختلط (Mixed)	چند عملکرد همزمان	ترکیب علائم حسی و حرکتی	ژنتیک، علل ناشناخته	پلی‌نوروپاتی ارثی

در بررسی‌های بالینی، جدول بالا برای تمایز انواع نوروپاتی کاربرد دارد. پزشک با توجه به نوع عصب درگیر، درمان را هدفمند انتخاب می‌کند. این تفکیک برای درمان‌های دارویی و فیزیوتراپی حیاتی است.

روش‌های تشخیص و درمان نوروپاتی

تشخیص بر پایه معاینه عصبی و تست هدایت عصبی (NCS)، الکترومیوگرافی (EMG) و گاهی بیوپسی عصب یا پوست انجام می‌شود. آزمایش خون اندازه ویتامین‌ها، قند و عملکرد ایمنی را می‌سنجد. در نوع ارثی، تست ژنتیک تجویز می‌شود. پزشک پس از تشخیص، درمان را متناسب با عامل زمینه‌ای تنظیم می‌کند.

درمان نوروپاتی شامل کنترل دقیق دیابت، توقف مصرف الکل، استفاده از مکمل‌های ویتامین B12 و داروهای تسکینی عصبی است. از داروهای مؤثر می‌توان گاباپنتین (Gabapentin)، پره‌گابالین (Pregabalin) و دسیپرامین (Desipramine) را نام برد.

در کنار دارو، فیزیوتراپی گردش خون را تقویت و عملکرد عصب را بازسازی می‌کند. مطالعاتی در سال ۲۰۲۰ نشان داد تحریک الکتریکی عصب (TENS Therapy) در بیماران نوروپاتی دیابتی، شدت درد را تا ۴۲٪ کاهش می‌دهد. این درمان به‌ویژه برای افراد با درد مزمن توصیه می‌شود.

نکات مهم و کمتر گفته‌شده

نوروپاتی تنها موجب درد و بی‌حسی نمی‌شود؛ بلکه تغییراتی در پوست، مو و ناخن ایجاد می‌کند. به‌دلیل کاهش جریان خون، پوست خشک و شکننده می‌شود و رشد موها کاهش می‌یابد. این موضوع از نشانه‌های تشخیصی اولیه است که کمتر به آن توجه می‌شود.

از دیگر نکات نادر اما مهم، ایجاد درد اندام خیالی (Phantom limb pain) در بیماران قطع عضو است. این نوع درد از بازمانده‌های عصبی در مغز سرچشمه می‌گیرد. همچنین تحقیقات جدید نقش اختلال عملکرد میتوکندری (Mitochondrial dysfunction) را در نوروپاتی‌های ایدیوپاتیک بررسی کرده‌اند. سلول‌های عصبی برای ترمیم خود به انرژی زیادی نیاز دارند و هر نقص در این مسیر باعث اختلال ترمیم می‌شود. این یافته‌ها امیدهایی برای درمان‌های هدفمند آینده ایجاد کرده است.

نتیجه‌گیری

نوروپاتی محیطی یکی از مهم‌ترین بیماری‌های عصبی است که در اثر عوامل متعددی از جمله دیابت، خودایمنی و سموم ایجاد می‌شود. آگاهی از علائم اولیه مانند گزگز، بی‌حسی یا ضعف عضلانی کلید پیشگیری است. کنترل قند خون، مصرف ویتامین‌ها و اجتناب از داروهای سمی از آسیب بیشتر جلوگیری می‌کند.

تشخیص زودهنگام با تست‌های تخصصی مانند EMG و مدیریت چندجانبه دارویی و فیزیوتراپی بهترین نتایج درمانی را دارد. بیماران باید مراقب سلامت پاها و پوست باشند تا از زخم‌های مزمن جلوگیری شود. مراقبت مداوم، تغذیه سالم و فعالیت بدنی منظم می‌توانند روند ترمیم عصبی را تسریع کنند و کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشند.

دردهای عصبی و نوروپاتیک از پیچیده‌ترین نوع دردها هستند، اما انتخاب داروی درست می‌تواند تفاوت بزرگی در کیفیت زندگی ایجاد کند. مجله اوریکا در بخشی تخصصی با عنوان آشنایی با مسکن مناسب برای هر نوع درد؛ از دردهای عضلانی تا سردردهای مزمن به بررسی علمی و کاربردی این موضوع پرداخته است. مطالعه‌ی این بخش با عنوان آشنایی با مسکن مناسب برای هر نوع درد به شما کمک می‌کند درک عمیق‌تری از نحوه عملکرد داروهای مسکن و انتخاب صحیح آن‌ها بر اساس نوع درد داشته باشید.

سوالات متداول

1. آیا نوروپاتی قابل درمان کامل است؟ در بسیاری از موارد با درمان علت زمینه‌ای و فیزیوتراپی قابل کنترل است.
2. شایع‌ترین نوع نوروپاتی چیست؟ نوع دیابتی که در اثر افزایش قند خون مزمن ایجاد می‌شود.
3.  آیا نوروپاتی ارثی وجود دارد؟ بله، نوع ژنتیکی آن با عنوان پلی‌نوروپاتی ارثی شناخته می‌شود.
4.  بهترین دارو برای درد نوروپاتیک چیست؟ گاباپنتین و دسیپرامین در کنترل درد عصبی مؤثر هستند.
5.  آیا می‌توان از نوروپاتی پیشگیری کرد؟ با کنترل قند خون، تامین ویتامین B12 و پرهیز از سموم ممکن است.