تفاوت اسکیزوفرنی با اختلال شخصیت چندگانه (DID): راهنمای تشخیص و درمان
اسکیزوفرنی یا چند شخصیتی؟ هرآنچه باید درباره دو اختلال کاملاً متفاوت بدانید
تفاوت اسکیزوفرنی با اختلال شخصیت چندگانه (DID) یکی از موضوعات حساس و پرچالش روان‌پزشکی است که شناخت درست آن، مسیر درمان بیمار را تعیین می‌کند. در اسکیزوفرنی، فرد با از دست دادن تماس با واقعیت (Psychosis) مواجه است؛ در حالی‌که در DID، ذهن برای مقابله با تروماهای شدید دوران کودکی تجزیه می‌شود و چند «هویت» مستقل شکل می‌گیرد. این دو اختلال اگرچه در ظاهر ممکن است شبیه به نظر برسند، اما از نظر ساختار مغزی، نحوه تجربه صداها، و واکنش درمانی تفاوت بسیار دارند. اشتباه تشخیص بین آن‌ها می‌تواند باعث درمان اشتباه و تشدید علائم شود.
در این مقاله از منابع معتبر روان‌پزشکی نظیر DSM‑5‑TR، ISSTD استفاده شده تا تفاوت این دو اختلال به‌صورت دقیق و کاربردی برای مخاطب عمومی و درمانگران توضیح داده شود. تمرکز متن بر تفکیک علمی، نشانه‌ها، علل، درمان و اشتباهات رایج است تا بتواند به خواننده دیدی روشن و علمی ارائه دهد.
تعریف اسکیزوفرنی با اختلال شخصیت چندگانه
اسکیزوفرنی در گروه اختلالات روان‌پریشی (Psychotic Disorders) قرار دارد و با سه علامت بارز شناخته می‌شود: هذیان، توهم و گفتار آشفته. بیمار دچار گسست از واقعیت بیرونی می‌شود و برداشت‌های غلط از محیط، بخش اصلی بیماری را تشکیل می‌دهد. شروع بیماری معمولاً در سنین ۲۰ تا ۳۰ سالگی و سیر آن مزمن است.
در مقابل، DID یا اختلال هویت تجزیه‌ای (Dissociative Identity Disorder) در گروه اختلالات تجزیه‌ای (Dissociative Disorders) قرار دارد. این بیماری در اثر آسیب‌های روانی شدید یا تروماهای مکرر دوران کودکی شکل می‌گیرد و در آن، فرد چند هویت متمایز (Alter) را تجربه می‌کند که هرکدام خاطره، سن، و زبان خاص خود را دارند. DID برخلاف اسکیزوفرنی، ارتباط بیمار با واقعیت از بین نمی‌رود، بلکه در سطح حافظه و هویت شکاف ایجاد می‌شود.
نکته کلیدی این است که در DID، بیمار “تکه‌تکه شدن ذهن” را احساس می‌کند، در حالی‌که در اسکیزوفرنی، بیمار دچار “تحریف واقعیت” می‌شود و به صداهایی بیرونی باور دارد.
تفاوت نشانه‌ها و الگوی شناختی
در اسکیزوفرنی، توهم شنیداری شایع‌ترین علامت است. فرد ممکن است صداهایی بیرونی بشنود که او را تهدید یا دستور می‌دهند. این صداها از چشم بیمار واقعیت دارند، اما ریشه در روان‌پریشی دارد. الگوی گفتار در بیماران اسکیزوفرنیک معمولاً بی‌سازمان است و منطق در مکالمه از بین می‌رود.
در DID، صداها جنبه درونی دارند و بیشتر گفت‌وگویی میان هویت‌ها هستند. بیمار ممکن است احساس کند «یکی از هویت‌ها با او حرف می‌زند» اما می‌داند این صدا بخشی از ذهن خودش است. تفاوت مهم دیگر، وجود آمنزیا حالت‌محور (State‑Dependent Amnesia) است که در اسکیزوفرنی دیده نمی‌شود.
برای افتراق تشخیصی، بررسی حافظه، ارزیابی گفتار، و مصاحبه بالینی همراه با تست‌های شناختی ضروری است. در DID، حافظه خودزندگی‌نامه‌ای ناپیوسته است، اما در اسکیزوفرنی نقص حافظه کلی دیده می‌شود نه انقطاع اپیزودیک.
مقایسه بالینی در قالب جدول
در جدول زیر، تفاوت‌های تخصصی دو اختلال از نظر علائم، علت، درمان و پیش‌آگهی آورده شده است:
| محور | اسکیزوفرنی | اختلال هویت تجزیه‌ای (DID) |
|---|---|---|
| دسته تشخیصی | روان‌پریشی (Psychotic Disorder) | تجزیه‌ای (Dissociative Disorder) |
| منشأ اختلال | ژنتیک، تغییر نوروترنسمیترها، استرس محیطی | تروماهای شدید دوران کودکی، سوءاستفاده و خشونت |
| نوع صداها | بیرونی‌سازی‌شده، دستوری و تهدیدآمیز | درونی، مبتنی بر گفت‌وگو بین هویت‌ها |
| حافظه | نواقص شناختی عمومی | آمنزیا حالت‌محور و شکاف‌های حافظه‌ای |
| درمان اصلی | داروهای آنتی‌سایکوتیک نسل دوم + CBTp | روان‌درمانی تروما‌محور فازبندی‌شده |
| پیش‌آگهی | مزمن، نیاز به درمان نگهدارنده | قابل بهبود با ادغام هویت‌ها در درمان طولانی |
همان‌طور که دیده می‌شود، تمرکز درمان در اسکیزوفرنی بر کاهش روان‌پریشی است، ولی در DID تمرکز بر بازسازی هویت و ترمیم پیوند حافظه است.
علل و پاتولوژی مغزی اسکیزوفرنی و DID
در اسکیزوفرنی، ژنتیک نقشی مهم دارد. مطالعات NIMH و WHO نشان داده‌اند که تغییر در انتقال دوپامین (Dopamine Dysregulation) و گلوتامات باعث اختلال در مدارهای قشر پیش‌پیشانی می‌شود. عوامل محیطی مانند مصرف مواد، عفونت‌های دوران بارداری یا استرس‌های مزمن، ریسک بروز بیماری را تشدید می‌کنند.
در DID، پایه بیماری تروماهای مکرر دوران کودکی است. ذهن در مواجهه با درد شدید روانی، مکانیسم دفاعی تجزیه را فعال می‌کند. این تجزیه اگر ادامه یابد، سبب تفکیک سیستم خاطرات و ایجاد هویت‌های مجزا می‌شود. پژوهش‌های ISSTD نشان داده‌اند که در بیماران DID، فعالیت مغز در آمیگدال و هیپوکامپ به شکل متفاوتی در هر هویت دیده می‌شود.
شناخت این تفاوت‌های نوروبیولوژیک، نقش کلیدی در درمان دارد. اسکیزوفرنی به درمان دارویی پاسخ می‌دهد، اما در DID مداخله روان‌درمانی ضروری است.
درمان و مسیر بهبود اسکیزوفرنی و اختلال شخصیت چندگانه
درمان اسکیزوفرنی ترکیبی از دارودرمانی، روان‌درمانی و حمایت‌های اجتماعی است. داروهای نسل دوم مانند Olanzapine، Risperidone و Clozapine علائم روان‌پریشی را کاهش می‌دهند. در کنار آن، CBTp (Cognitive Behavioral Therapy for Psychosis) به بیماران کمک می‌کند تا باورهای هذیانی را بازشناخت کنند. توان‌بخشی شناختی، آموزش خانواده و برنامه کاری روزمره برای کاهش علائم منفی توصیه می‌شود.
در درمان DID، داروی اختصاصی وجود ندارد. محور درمان Psychotrauma‑Focused Psychotherapy است؛ درمان باید به‌صورت سه فاز انجام شود:
- فاز تثبیت ایمنی بیمار
- فاز پردازش خاطرات آسیب‌زا
- فاز ادغام یا هماهنگی هویت‌ها
درمان موفق زمانی است که بیمار میان هویت‌ها احساس همکاری و کاهش گسست پیدا کند. استفاده اشتباه از داروهای آنتی‌سایکوتیک در DID نه‌تنها کمکی نمی‌کند، بلکه ممکن است روند درمان را مختل کند.
اشتباهات رایج و نکات کمتر گفته‌شده
تشخیص اشتباه بین DID و اسکیزوفرنی شایع است، به‌ویژه زمانی که بیمار وجود صداهای ذهنی را گزارش کند. پزشک باید منبع صدا را بررسی کند: اگر بیمار آن را داخلی و مرتبط با هویت‌ها بداند، نشانه DID است؛ اگر بیرونی‌سازی‌شده و هذیانی باشد، نشانه اسکیزوفرنی است.
نکات کمتر گفته‌شده:
- در DID، حافظه “تکه‌تکه” است، نه فراموشی ساده؛ اتصال خاطرات بین هویت‌ها از بین می‌رود.
- درمان باید مرحله‌ای باشد؛ آغاز کار بر تروما بدون تثبیت، خطرناک است.
- در اسکیزوفرنی، نقص شناختی پایدار دیده می‌شود و نیاز به توان‌بخشی دارد، اما در DID عملکرد شناختی معمولاً طبیعی است.
- همبودی میان دو اختلال ممکن است وجود داشته باشد؛ اولویت درمان کاهش روان‌پریشی و سپس کار روی تروما است.
- در هر دو بیماری، خطر خودآسیبی وجود دارد و باید در برنامه درمان، ایمنی بیمار لحاظ شود.
نتیجه‌گیری
اسکیزوفرنی و اختلال هویت تجزیه‌ای (DID) دو مسیر کاملاً متفاوت از اختلال روانی هستند. محور اصلی تفاوت، در «ماهیت واقعیت‌سنجی» و «ساختار هویت» است. در اسکیزوفرنی، بیمار از واقعیت جدا می‌شود، اما در DID، ذهن او از خود جدا می‌گردد. درمان اسکیزوفرنی دارویی و متمرکز بر کنترل روان‌پریشی است، ولی درمان DID بر ترمیم تروما و ادغام هویت‌ها تمرکز دارد. تشخیص افتراقی دقیق، از اشتباهات خطرناک درمانی جلوگیری می‌کند و کیفیت زندگی بیمار را ارتقا می‌دهد.
شناخت این تفاوت‌ها برای روان‌پزشکان و خانواده‌ها ضروری است تا بدانند هر هویت یا هر صدایی، نشانه بیماری متفاوتی نیست. در درمان روان، تشخیص صحیح یعنی نیمی از درمان.
شناخت اسکیزوفرنی بدون درک عمیق مفهوم روان‌پریشی (سایکوتیک) ممکن نیست؛ روان‌پریشی نقطه آغاز بسیاری از اختلالات شدید ذهنی است و فهم آن، مسیر تحلیل دقیق‌تر علائم و درمان‌ها را روشن‌تر می‌سازد. برای مطالعه توضیحی علمی و طبقه‌بندی‌شده با رویکرد تخصصی، به مقاله «روان‌پریشی (سایکوتیک) چیست؟ علائم، علت‌ها و درمان گام‌به‌گام» در مجله اوریکا مراجعه کنید و دیدگاه خود را به سطح حرفه‌ای‌تری ارتقا دهید.
سوالات متداول
- آیا اسکیزوفرنی همان چند شخصیتی است؟ خیر، محور اسکیزوفرنی روان‌پریشی است نه چند هویت مستقل.
- آیا DID داروی خاصی دارد؟ نه، درمان اصلی آن روان‌درمانی تروما محور در سه فاز است.
- چگونه صدای درونی DID از توهم اسکیزوفرنی افتراق داده می‌شود؟ در DID، منبع صدا درونی است؛ در اسکیزوفرنی، بیرونی و هذیانی.
- آیا امکان ابتلا هم‌زمان به هر دو وجود دارد؟ بله؛ درمان باید مرحله‌ای و ایمنی‌محور تنظیم شود.
- کدام اختلال خطر خودآسیبی بیشتری دارد؟ در هر دو خطر بالاست؛ در DID، تضاد بین هویت‌ها ریسک را افزایش می‌دهد.
