هپاتیت چیست؟ کامل‌ترین راهنما از انواع، علائم، انتقال و درمان در ایران

هپاتیت، به معنای التهاب کبد (Liver Inflammation)، یکی از شایع‌ترین بیماری‌های داخلی دنیا است که سالانه بیش از ۳۵۴ میلیون نفر را درگیر می‌کند. این التهاب می‌تواند ناشی از ویروس، سموم، داروها، یا واکنش خودایمنی باشد. کبد اصلی‌ترین اندام متابولیک بدن است که سم‌زدایی، تولید پروتئین‌های ضروری، و ذخیره ویتامین‌ها را بر عهده دارد. هر آسیب در عملکرد آن، کل بدن را دچار اختلال می‌کند. انواع هپاتیت ویروسی شامل A، B، C، D، و E هستند که از طریق مسیرهای متفاوتی منتقل می‌شوند. در ایران حدود ۱.۵ میلیون نفر ناقل مزمن هپاتیت B هستند و میزان ابتلا به نوع C نیز در حال افزایش است. شناخت علائم، روش‌های تشخیص زودرس، و درمان‌های اختصاصی برای کاهش خطر سیروز و سرطان کبد (HCC) حیاتی است.

وظایف کبد و چرا التهاب آن خطرناک است

کبد بزرگ‌ترین غده بدن است و مسئول بیش از ۵۰۰ عملکرد حیاتی می‌باشد. از جمله:

• تجزیه سموم و داروها
• تنظیم سطح قند و چربی خون
• ساخت فاکتورهای انعقادی
• ذخیره آهن و ویتامین‌های A، D، E، K

هنگامی که التهاب ایجاد می‌شود، این وظایف مختل شده و سموم در بدن تجمع می‌یابند. در مرحله مزمن، سلول‌های طبیعی با فیبروز جایگزین می‌شوند و فرآیند سیروز (Cirrhosis) آغاز می‌گردد. سیروز ممکن است منجر به سرطان کبد شود، به‌ویژه در بیماران مبتلا به هپاتیت B یا C مزمن. کبد التهابی سبب افزایش آنزیم‌های ALT و AST می‌شود و این عددها شاخصی دقیق برای ارزیابی شدت آسیب هستند.

انواع بیماری هپاتیت

۱. هپاتیت A (HAV): از طریق آب و غذای آلوده منتقل می‌شود و معمولاً حاد و کوتاه‌مدت است. دارای واکسن مؤثر است و در کودکان شایع‌تر می‌باشد.

۲. هپاتیت B (HBV): از خون و مایعات بدن منتقل می‌گردد، می‌تواند مزمن شود و به سیروز منجر گردد. واکسن آن برای همه نوزادان ایرانی تزریق می‌شود.

۳. هپاتیت C (HCV): از راه خون آلوده یا سرنگ مشترک منتقل می‌شود. درمان آن با داروهای DAAs تقریباً قطعی است.

۴. هپاتیت D (HDV): فقط در افراد آلوده به B دیده می‌شود و شدیدترین نوع به حساب می‌آید.

۵. هپاتیت E (HEV): از طریق آب آلوده منتقل شده و در بارداری خطرناک است.

انواع غیر ویروسی نیز وجود دارند: خودایمنی (Autoimmune Hepatitis)، دارویی (Drug-Induced Hepatitis) و الکلی (Alcoholic Hepatitis) که به دلیل آسیب مستقیم سلولی ایجاد می‌شوند.

راه‌های انتقال ویروس‌های هپاتیت

در ایران بیشترین موارد انتقال هپاتیت از استفاده مشترک وسایل شخصی و ابزار غیر استریل مثل تیغ اصلاح، سرنگ، یا ابزار دندان‌پزشکی ناشی می‌شود. برخلاف تصور، هپاتیت C از طریق بوسیدن یا دست دادن منتقل نمی‌شود و شیردهی در مادر مبتلا به HCV تا زمانی که زخم در پستان نباشد، ایمن است.

علائم بیماری هپاتیت

علائم در مراحل اولیه ممکن است خاموش باشد. بسیاری از بیماران فقط در هنگام آزمایش یا معاینه اتفاقی متوجه بیماری می‌شوند. نشانه‌های شایع عبارت‌اند از:

• خستگی مفرط و بی‌حالی
• تهوع و کاهش اشتها
• زردی چشم و پوست (Jaundice)
• ادرار تیره و مدفوع کم‌رنگ
• درد در سمت راست شکم

در نوع مزمن، بیماری بدون نشانه اما با پیشرفت آهسته همراه است. زمانی‌که زردی یا تورم شکم ظاهر شود، معمولاً فیبروز کبدی آغاز شده است. نوع C می‌تواند تظاهرات خارج‌کبدی مانند پورفیریا کوتانه تاردا (Porphyria Cutanea Tarda) و کرایوگلوبولینمی (Cryoglobulinemia) ایجاد کند که سرنخ تشخیص زودهنگام هستند.

تشخیص پزشکی هپاتیت

روش تشخیص بر پایه آزمایش، تصویربرداری و بررسی بالینی است. آزمایش‌های خون شامل:

• HBsAg و Anti-HCV برای تشخیص نوع ویروسی
• ALT، AST، Bilirubin برای بررسی عملکرد کبد
• PCR Quantitative برای ارزیابی میزان ویروس فعال

در صورت شک به مزمن بودن، از Fibroscan یا Biopsy جهت ارزیابی درجه فیبروز استفاده می‌شود. نوع هپاتیت B اوکولت (Occult HBV) ممکن است بدون آنتی‌ژن مثبت ولی با DNA فعال ظاهر شود و نیاز به بررسی دقیق دارد. تشخیص به‌موقع، کلید پیشگیری از سرطان کبد است و هر فرد پرخطر باید سالی یک بار غربالگری شود.

درمان هپاتیت

درمان به نوع ویروس بستگی دارد.

۱- هپاتیت A/E: درمان حمایتی است؛ استراحت، رژیم غذایی سبک و مایع زیاد مصرف شود.

۲- هپاتیت B: درمان با Tenofovir یا Entecavir برای مهار تکثیر ویروس انجام می‌گردد. در موارد فعال باید پایش منظم انجام شود.

۳- هپاتیت C: درمان با داروهای نسل جدید DAAs (Direct Acting Antivirals) مثل Sofosbuvir + Velpatasvir انجام می‌شود و در بیش از ۹۸٪ موارد درمان قطعی حاصل می‌شود.

۴- هپاتیت D: درمان با Peg-Interferon در دوره‌های محدود و تحت نظارت پزشک.

۵- هپاتیت خودایمنی: درمان با Prednisolone و Azathioprine برای سرکوب ایمنی بدن انجام می‌شود.

در موارد سیروز پیشرفته یا نارسایی شدید، پیوند کبد (Liver Transplant) تنها گزینه ممکن است.

پیشگیری و مراقبت بلندمدت

پیشگیری مؤثرترین راه مقابله با هپاتیت است. واکسن هپاتیت B از مهم‌ترین موفقیت‌های بهداشتی ایران است که در بدو تولد تا شش ماهگی تزریق می‌شود. افراد پرخطر (پزشکان، آرایشگران، بیماران دیالیزی) باید هر ده سال واکسیناسیون خود را به‌روز کنند.

نکات اصلی پیشگیری:

• اجتناب از استفاده مشترک تیغ، سوزن یا مسواک
• انجام خالکوبی و حجامت فقط در مراکز دارای مجوز
• رعایت بهداشت غذا و آب
• رابطه جنسی محافظت‌شده
• معاینه و تست قبل از ازدواج یا بارداری

نوزاد مادر مبتلا به HBV باید در ۲۴ ساعت اول تولد واکسن و ایمونوگلوبولین (HBIG) دریافت کند تا ایمنی کامل ایجاد شود. آگاهی عمومی و تست دوره‌ای، ستون اصلی کنترل این بیماری است.

نتیجه‌گیری

هپاتیت، اگرچه بیماری خاموشی است، اما با تشخیص زودهنگام و درمان علمی کاملاً قابل کنترل است. پیشرفت داروهای ضدویروسی مانند DAAs امید به حذف کامل هپاتیت C را فراهم کرده است. رعایت واکسیناسیون، تغذیه سالم، و پرهیز از تماس خونی ایمن‌ترین راه حفاظت از سلامت کبد است. بیماران مبتلا به نوع مزمن باید هر ۶ ماه آزمایش AFP و سونوگرافی انجام دهند تا از ظهور سرطان کبد پیشگیری شود. هپاتیت، اگر شناخته شود، قابل شکست است؛ بی‌توجهی اما می‌تواند به بهای جان تمام شود.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره کبد می توانید مقالات زیر از مجله اوریکا را مطالعه نمایید:

برای پاکسازی کبد چرب چی بخوریم؟

مهم ترین علائم کبد چرب و راه های درمان آن

این ادویه قاتل کبد چرب است / کبدتان را صفر شویی کنید

روش‌های پاکسازی کبد؛ راهکارهای طبیعی برای داشتن کبد سالم

سوالات متداول

1. آیا هپاتیت از طریق بوسیدن منتقل می‌شود؟ خیر، فقط از راه خون یا مایعات بدن منتقل می‌شود.
2. خطرناک‌ترین نوع هپاتیت کدام است؟ نوع C زیرا خاموش، مزمن و سرطان‌زا است.
3.  آیا درمان قطعی وجود دارد؟ بله، نوع C با داروهای DAAs درمان کامل دارد.
4. آیا واکسن همه انواع وجود دارد؟ خیر، فقط نوع A و B دارای واکسن هستند.
5. آیا مادر مبتلا می‌تواند شیر دهد؟ بله، اگر زخم یا خونریزی در پستان نداشته باشد.